პოსტდრამატული თეატრი (ჰანს-ტინს ლემანის მიხედვით)

წარმოდგენილი ნაშრომის მიზანია ახალი თეატრის (პოსტდრამატული თეატრის) ესთეტიკური ლოგიკის წვდომა, რაც აქტუალური გახდა მე-20 და 21-ე საუკუნეების გასაყარზე. თანამედროვე თეატრმცოდნეობაში ესთეტიკური კვლევა ეხება ისეთ საკითხებს, როგორიცაა ეთიკური მხარე, მორალურ-ზნეობრივი, პოლიტიკური და სამართლებრივი საკითხები. დღეს თეატრი აქტიურადაა ჩართული საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, დაწყებული სახელმწიფო დაფინანსებით და დამთავრებული მისი ზოგადი აღქმით. საზოგადოებრივი ცხოვრების ყოველდღიური შეხება თეატრის ესთეტიკასთან (ფართო მნიშვნელობით) და ხმამაღალი დეკლარაციები საზოგადოების მდგომარეობის შესახებ საბოლოო ჯამში ან ძალზე მოძველებულია, ან ყალბია და ცარიელი. ხშირია მცდელობა, როცა “პოსტდრამატულად” მონათლული XX საუკუნის თეატრალური ფორმები სურთ მოაქციონ რაღაც ისტორიულ პერსპექტივაში და ამავე დროს გამოიყენონ თანამედროვე თეატრის ძველი კონცეპტუალური და ვერბალური გამოცდილება, რათა უკეთ გავერკვიოთ ამ თეატრის საოცარ მრავალფეროვნებაში. Aახლა უკვე საკმარისია შეეგუო და მიიღო თეატრების სრულიად სხვადასხვა მიმართულებები ისე, რომ არცერთის დომინირება არ აღიარო, ეს კი მოითხოვს მთელი რიგი დოგმებისა და კონცეფციების უარყოფას. ჩნდება პრობლემა, როგორი დამოკიდებულება შევიმუშაოთ ან როგორი შინაარსი აღმოვაჩინოთ ამ დილემაში? ვფიქრობთ, რომ მიზანს მივაღწევთ თუ ყველა ქმედებას მოყვება ღრმა ანალიტიკური ძიებები.

ჰანს-ტინს ლემანის წიგნში “პოსტდრამატული თეატრი“ თავმოყრილია მასალა გასული საუკუნის 70-80-იანი წლების თეატრის შესახებ. უკანასკნელ ათწლეულებში მნიშვნელოვნად შეიცვალა თვითონ თეატრალური სანახაობა, ის უფრო სადღესასწაულო და ცოტა საშიშიც გახდა, თამაშობს ემოციებზე გამოუცნობი ფინალებით. ავტორი კარგად იცნობს თეატრის თეორიასა და ისტორიას და ამ ყველაფერს ოსტატურად აერთიანებს გამომსახველ ხელოვნებასთან, როდესაც სპექტაკლებზე საუბრობს.

თეატრი დღეს უკვე აღარ წარმოადგენს კომუნიკაციის მასიურ საშუალებას. რთულად იცვლება „თეატრისა“ და „ლიტერატურის“ ურთიერთობაც. „ლიტერატურა“ სულ უფრო ექვემდებარება რენტაბელობასა და „გაყიდვადობას“, რაც თეატრისთვის ქმნის დამატებით წინააღმდეგობას. თეატრი ხომ არ ქმნის რაღაც მატერიალურსა და ადვილადგასაყიდს, როგორც კინო და სხვ.  სხვა მხატვრული დარგებისგან განსხვავებით, თეატრი ითხოვს თავის მატერიალურ და მხატვრულ ფორმებს - ცოცხალი ადამიანების მუდმივ აქტივობას, სცენის მზადყოფნას, ორგანიზებას, ადმინისტრირებას, ხელოსნებს, მხატვრებს და კიდევ სხვა უამრავ დეტალს. და მაინც მიუხედავად დღევანდელი ტექნოლოგიური განვითარებისა, თეატრი საოცარი სტაბილურობით პოულობს თავის ღირსეულ ადგილს საზოგადოებაში.

ასწლეულებია რაც ევროპულ თეატრში გამეფებულია პარადიგმა, რითაც ის გამოირჩევა არაევროპული თეატრებისაგან; მაგალითად ინდური და ჩინური თეატრები აგებულია სრულიად სხვანაირად, მათი მთავარი ღერძია ცეკვები, გუნდური სიმღერები და ორგანიზებულია როგორც ცერემონიები, დაფუძნებული ლირიკულ ტექსტებზე. ევროპულ თეატრებში სცენაზე ხორციელდება გარკვეული ტექსტებისა და მოქმედებების დრამატული იმიტაცია.

თეატრალიზებულ სეგმენტებად იგულისხმება „მიბაძვა“ და „მოქმედება“ ერთმანეთზე დამოკიდებული ცნებები. თეატრის კიდევ ერთი გაუცნობიერებელი მოტივია შექმნას ან გაამყაროს გარკვეული სოციალური კავშირები, რომელიც ემოციურად გააერთიანებს სცენასა და მაყურებელს. ამას თეორიულად კათარზისი ეწოდება და დაფუძნებულია არამხოლოდ თეატრის ესთეტიკაზე, აქ მნიშვნელოვანია გრძნობების გადაცემა მაყურებლისთვის დრამის ჩარჩოების ფარგლებში. დრამის თეატრი ემორჩილება ტექსტის უზენაესობას. ახალი დროის თეატრი წარმოადგენს სცენარის ილუსტრირებულ და დეკლარირებულ გადმოცემას, მაშინაც კი როდესაც ყოველივე ამას ემატება მუსიკა და ცეკვები, აქაც კი იგრძნობა ტექსტის ძირითადი მნიშვნელობა. ჯერ კიდევ XVIII-XIX საუკუნეებში შეიმჩნევა, რომ მიუხედავად უამრავი ჟესტიკულაციისა და გამოხატვის ფორმისა, ტექსტი, წარმოთქმული სიტყვა რჩება ადამიანის ფიგურის მთავარ მახასიათებლად;

დღეს რთულია საუბარი ადრეულ ხანებში თუ როგორ მუშაობდა თეატრი მაყურებელზე. როგორ ექცეოდა მაყურებელი ამ ილუზიების ქვეშ რასაც ქვია ფოკუსები და სპეცეფექტები, განათების თამაში, მუსიკალური გაფორმება, კოსტიუმები და დეკორაციები, მაგრამ დრამატული თეატრი ყოველთვის იყო ილუზიების შემოქმედი. სისრულე, ილუზია, სამყაროს ხედვა წარმოადგენს „დრამის“ მოდელს, და პირიქით „დრამატული თეატრი“ წარმოსახავს რაღაცა რეალურის მოდელს. თუ ეს შემადგენლობა დაიკარგება, გაქრება „დრამატული თეატრი“ და ის მხოლოდ რაღაცა შემადგენელი გახდება თეატრალური ხელოვნებისა.

საყოველთაოდ ცნობილია, რომ თანამედროვე თეატრის (60-იანი წლებიდან დაწყებული) ექსპერიმენტული ფორმები სათავეს იღებენ ისტორიული ავანგარდის ეპოქიდან. ახალი თეატრი აღიარებს ტექსტის უზენაესობას და ცდილობს მის გადარჩენას ყველანაირი დეფორმაციისაგან. ჩვენ არ ვაყენებთ ეჭვქვეშ XIX საუკუნის ბოლო და XX საუკუნის დასაწყისის თეატრის რევოლუციურ მაგისტრალურ მნიშვნელობას, უფრო მეტიც, დაწვრილებით განვიხილავთ იმ წინაპირობებს რამაც პოსტდრამატული თეატრი შექმნა. უნდა ვიცოდეთ, რომ გამოხატვის სხვადასხვა ფორმა, ყველაზე მსგავსიც კი, შეიძლება რადიკალურად შეიცვალოს და სხვანაირად წარსდგეს სხვადასხვა კონტექსტებში. ცნება „პოსტდრამატული“ მცდელობაა გავაცნობიეროთ საგნების დღევანდელი მდგომარეობა და რეტროსპექტულად განვიხილოთ წარსულის თეატრის „არა დრამატული“ ასპექტები.

უხეშად რომ ვთქვათ 70-90-იანი წლების თეატრი პირდაპირ ითხოვს რომ დაარქვა „პოსტმოდერნული“. ის შეგვიძლია „დავახარისხოთ“ სხვადასხვა კატეგორიებად; როგორც „დეკონსტრუქციის თეატრი“, „მულტიმედიური თეატრი“, „ტრადიციული თეატრი“, „ჟესტისა და მოძრაობის თეატრი“. “მთელი სირთულე სწორედ ეს არის, რომ ეპოქალურად მოიცვა ეს უზარმაზარი სპექტრი, ანუ თანამედროული მოთხოვნებით განიხილო პოსტმოდერნული (1970-ის შემდეგ) შემოქმედება თავისი ორმხრივობით, როგორც ფიქცია (სანახაობრივი), როგორც პროცესი განუწყვეტელობისნგრევი, ჰეტერეგენობა, ფლურალიზმი, ტექსტის კითხვის უამრავი კოდები, ძირგამომთხრელი ხასიათი, მოქმედების ათასნაირი სცენები, პერვერსია, აქტიორი - როგორც თემა და როგორც მთავარი ფიგურა, დეფორმაცია, ტექსტი - როგორც მხოლოდ საბაზისო მასალა, რომელსაც შეგიძლია გვერდი აუარო, პერფორმანსი - როგორც მესამე თეატრსა და დრამას შორის. ანტიმიმეტიზმი და დაპირისპირება განმარტებებს შორის” .

„პოსტდრამატული“ შეიძლება იხმარო იმ თეატრების მიმართებაში, რომლებიც გასული არიან დრამის საზღვრებიდან, თუმცა ეს სულაც არ ნიშნავს დრამის აბსტრაქტულ უარყოფას ან უბრალო სურვილს ზურგი შეაქციო ტრადიციულ დრამას. დრამის „შემდგომ“ ნიშნავს, რომ „ნორმალურ“ თეატრში ის შემონახულია სტრუქტურის სახით. მხოლოდ იმ სტრუქტურის სახით რომელსაც ასე ძლიან მიეჩვია მაყურებელი, რომელიც საფუძველია თავად დრამატურგიის ფუნქციონირებისა; იმის მტკიცება, რომ „პოსტდრამატული“ თეატრი საჭიროებს კლასიკურ ნორმებს, რომ ასეთი გზით დაიმკვიდროს საკუთარი იდენტურობა, ეფუძნება მისი არსებობის გარეგნულ ოპტიკასა და შინაგანი ესთეტიკური ლოგიკის შერწყმას. სინამდვილეში სწორედ კლასიკური კონცეფცია, რომელიც ტრადიციების ძალისხმევით გადაიქცევიან ხოლმე ესთეტიკურ ნორმებად, შემდგომ ძნელად მოსაცილებელნი ხდებიან.

დრამა, ისტორია, აზრი კლასიკურ ესთეტიკაში დრამის ფორმალური დიალექტიკა მთელი მისი ფილოსოფიური ინტერპრეტაციით, იყო ცენტრალური თემა, აქ ჩვენ განვიხილავთ თუ რაზე ვამბობთ უარს, როდესაც დრამას წარსულს ვაბარებთ. დრამა და ტრაგედია ითვლება მთავარ, ან ერთ-ერთ მთავარ ფორმად სულიერების გამოსახატად. დრამის დიალექტიკური არსი მას ხდიდა გამოხატვით ხელოვნების ქვაკუთხედად.  მარქსისტი თეორეტიკოსები დრამას განიხილავენ როგორც ისტორიაში დიალექტიკის განსახიერებას. ისტორიკოსები ყოველთვის იყენებდნენ დრამის, ტრაგედიისა და კომედიის მეტაფორებს რათა უკეთ აღეწერათ ისტორიული პროცესების შინაგანი ერთობა. ისტორიის განხილვას, როგორც დრამას, ყოველთვის მივყავართ თეოლოგიის გააზრებამდე, რომლის ჩარჩოებშიც ეს დრამა მიანიშნებს რაღაც პერსპექტივის გააზრებას. დრამა ყოველთვის გვპირდება დიალექტიკას. ზოგიერთი მკვლევარი ამ საკითხებში ისე ღრმად შედის, რომ აცხადებს: თავად ისტორია შეიცავს ობიექტურ დრამატულ სილამაზესო. ასეთი მჭიდრო კავშირი დრამისა და დიალექტიკის, და საერთოდ დრამისა და აბსტრაქციას შორის აღინიშნა არაერთხელ. აბსტრაქცია ცხოვრობს დრამაში.

დღეისათვის რთულია წარმოიდგინო პოსტდრამატული თეატრის რაღაც ერთიანი თეორია. თეატრი როგორც მონახაზი და იდეების განვითარება, თეატრი როგორც სინთეზი - ეს ყველაფერი გუშინდელი დღეა და წარსულს ჩაბარდა. დარჩა მხოლოდ „გრძელვადიანი პროექტები“, დაგვიანებული პასუხები, ნაწილობრივი პერსპექტივები... აქ შეუძლებელია რამე რჩევები, მითუმეტეს რაიმე გათვლები; თეორია შეიძლება მხოლოდ უკვე შემდგარის შესახებ და არავითარ შემთხვევაში ნორმების პოსტულირების შესახებ.

            გამოყენებული ლიტერატურა:

Hans-Thies Lehmann’s  Postdramatic Theatre. Rouledge (2006).